Internet firibgarlarining qurboniga aylanmaslik uchun nima qilish kerak?
NOVA24.uz tahririyati shaxsiy ma’lumotlar firibgarlar qo‘liga qanday tushib qolishini o‘rganadi.
O‘zbekistonliklar internet firibgarlari qurboniga aylangani haqida tobora ko‘proq gapirmoqda. Jinoyatchilarda zaif aholini aldash va ularning pullarini o‘g‘irlashning ko‘plab usullari mavjud. NOVA24 tahririyati ularning sxemalari va ma’lumotlar bazasining taxminiy oqimlarini o‘rganishga qaror qildi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, atigi 3 yil ichida axborot texnologiyalaridan foydalangan holda sodir etilgan jinoyatlar soni 10 baravarga oshgan: firibgarlik holatlari 18 baravar, o‘g‘irlik 32 baravar ko‘paygan.
Bu vaqt ichida firibgarlar O‘zbekiston prezidentining soxta veb-saytini yaratishga, pornografiyani tomosha qilganlik uchun soxta jarimalar belgilashga va o‘zbekistonliklarning kartalaridan milliardlab so‘mlarni o‘g‘irlashga muvaffaq bo‘lishdi.
Rossiyada telefon raqamlari va karta raqamlari, ismlar, shuningdek, amal qilish muddati haqidagi ma’lumotlar bazasini insofsiz bank xodimlari, fuqarolar sodiqlik kartasini ro‘yxatdan o‘tkazadigan do‘konlar xodimlari va hatto taksi xizmati xodimlari sizdiradi.
O‘zbekistonda firibgarlarning tamoyillari unchalik o‘zgarmagan, faqat rasmiy idoralar, OneID va Davlat xizmatlari saytlari ko‘pincha xakerlik hujumlaridan aziyat chekmoqda, ularda inson haqidagi asosiy ma’lumotlar ixcham tarzda to‘plangan.
Shuni unutmaslik kerakki, potensial firibgarlar uchun ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy sahifalar shaxsiy ma’lumotlarning ajoyib manbai bo‘lishi mumkin, ba’zida ochiq ma’lumotlardan bir kishi uchun butun bir fayl tuzish mumkin.
Shaxsiy ma’lumotlar shartli kafelarda himoyalanmagan Wi-Fi tarmog‘idan foydalanilganda ham uchinchi shaxslarga chiqib ketishi mumkin. Internetda telefon raqamlari va shaxsiy ma’lumotlar sotuvi haqidagi e’lonlarni bemalol topish mumkin, tayyor bazalar butun ro‘yxatlar bilan sotiladi.
Ommabop firibgarlik turlari
Fishing — bu firibgarlar soxta veb-saytlar, elektron pochta xabarlari, xabarlar va qo‘ng‘iroqlar orqali bank bildirishnomalari yoki so‘rovlarini taqlid qilish orqali egalaridan bank kartalarining maxfiy ma’lumotlarini olish sxemasi.
Ular o‘zlarini bank xodimlari deb tanishtiradilar va bank ma’lumotlarini “tasdiqlash” yoki “yangilash” uchun havola orqali o‘tishni so‘raydilar. Foydalanuvchi o‘z ma’lumotlarini kiritadi va buzg‘unchilar karta raqami, amal qilish muddati va xavfsizlik kodini olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Vishing deyarli shunday ishlaydi, faqat firibgarlar allaqachon qo‘ng‘iroqlardan foydalanmoqda.
Vishing bilan shug‘ullanadigan firibgarlar ko‘pincha eng oddiy yigitlar emas, balki psixologiya, ishontirish va nutq figurasi bo‘yicha murabbiylardan iborat yaxlit jamoa bo‘lib ishlaydi. Maqsad oddiy: odamni his-tuyg‘ularga olib kelish, so‘ngra ularni mohirona o‘ynatish, qurbonni pulsiz qoldiradigan “maslahatlar”ga amal qilishga majburlash.
Ko‘pincha firibgarlar erta tongda yoki kechqurun qo‘ng‘iroq qilib, qo‘ng‘iroq qilishning shoshilinchligi tufayli xavotir hissini uyg‘otadi.
Skimmingda jinoyatchilar bankomat va terminallarga maxsus qurilma o‘rnatadilar, u “skimmer” deb ataladi. Qurilma terminalga sezdirmasdan mahkamlanadi va mijoz o‘z kartasini qurilmaga joylashtirganda, u karta raqamini va uning amal qilish muddatini o‘qiydi. Jinoyatchilar o‘g‘irlangan ma’lumotlardan kartalarni nashr qilish yoki onlayn xaridlarni amalga oshirish uchun foydalanadi.
Shuningdek, firibgarlikning eng mashhur usuli platformalardagi e’lonlardir. Firibgarlar o‘zlarini xaridor qilib ko‘rsatishadi va tovar haqini to‘lash uchun havolani tashlab yuborishadi, u orqali go‘yoki xarid uchun to‘lovni amalga oshirishadi.
Havola orqali o‘tib, u yerda talab qilingan barcha ma’lumotlarni to‘ldirish orqali siz o‘z qo‘lingiz bilan kartalaringizni buzg‘unchilarning qo‘liga topshirasiz.
Firibgarlardan qanday himoyalanish mumkin?
- Shubhali so‘rovlar uchun ma’lumotlaringizni taqdim etmang
- Shubhali havolalarga kirmang va ishonchli parollardan foydalaning
- Bank hisoblari va kartalari bo‘yicha ko‘chirmalarni tekshirish
- Iloji bo‘lsa, ikki bosqichli tekshiruvdan foydalaning. Bu hisoblaringizga qo‘shimcha himoya qo‘shadi.
- Faqat ishonchli saytlarda xarid qiling
- Bankomatlar bilan ishlashda ehtiyot bo‘ling: Qurilmalarda skimmerlar mavjudligini tekshiring va pin-kodni kiritishni begona ko‘zlardan himoya qiling.
- Ikkita sim-kartani ro‘yxatdan o‘tkazing: bittasi turli saytlarda ro‘yxatdan o‘tish, sodiqlik kartalari va boshqa ikkinchi darajali ehtiyojlar uchun, ikkinchisi esa shaxsiy foydalanish uchun. Bu ma’lumotlar sizib chiqishining oldini olishga yordam beradi.
Agar siz firibgarlikdan jabr ko‘rgan bo‘lsangiz, kartalarni bloklab, parollarni almashtirib, Ichki ishlar vazirligi huzuridagi Kiberxavfsizlik bo‘limiga murojaat qilishingiz kerak.
Ko‘pincha huquq-tartibot idoralari xodimlari internet firibgarlari va tovlamachilarni topishga muvaffaq bo‘lishadi. Bu pulni qaytarishning yagona mumkin bo‘lgan usuli, banklarning o‘zlari firibgarlarning xatti-harakatlari uchun javobgar emas va zararni qoplamaydi.
Izohlar